Een mevrouw uit de gemeente Wijdemeren moet 7.000 euro aan de gemeente terugbetalen omdat ze boodschappen van haar moeder had gekregen en dat niet aan de gemeente had doorgegeven. En dat had volgens de rechter wel gemoeten. En boem! Sociale media gaan helemaal los. Maar hoe redelijk is dat allemaal? Een paar overwegingen.
#Nu. Het eerste wat ik wil zeggen is dat Nederland op dit moment niet op z’n best is. We zijn gespannen, misschien wel opgefokt, met elkaar. De corona pandemie duurt te lang. Vind ik ook. We zijn het zat bekneld en bekort te worden op onze vrijheden. Zuchtend en steunend bereiken we het eind van het jaar. Natuurlijk, we hebben ook hoop en die laten we ons niet afnemen. De coronamoeheid is voelbaar. Dat maakt ons prikkelbaar en gevoelig. Op zo’n moment van prikkelbaarheid hoeft er maar iets te gebeuren waar je op los kunt gaan en boem.
#Wet. De gemeente doet niets anders dan de Participatiewet uitvoeren. Een paar klikjes op internet laat zien welke rechten en plichten er aan die wet vast zitten. Zes jaar geleden ingevoerd met de gemeente als verantwoordelijke. En net zoals elke wet werd ook deze gesteund door meer dan de helft van de Kamerleden op wie jij en ik gestemd hebben. Het was één van die bewegingen richting de gemeente. Dicht bij de mensen. Warm en inclusief. Gericht op volwaardig meedoen in de arbeidssamenleving. En daarmee werd meteen al richting gesuggereerd: de samenleving is primair arbeidssamenleving. De bijstand is vangnet van de sociale zekerheid voor als je niet voldoende inkomen of vermogen hebt om te leven. Alle bewegingen moeten er vervolgens op gericht zijn dat je (arbeids)productief wordt. Zo werkt de wet en zo werkt de controle op het naleven van die wet.
#Uitvoering. Een ambtenaar die gewoon zijn werk doet als radertje in een veel groter systeem. Dat beeld blijft bij mij gewoon hangen. Een ambtenaar die gewoon meedraait, een paar duizend euro per maand verdient en dossiers behandelt. Heel herkenbaar. Ik heb ook jarenlang dossiers behandeld toen ik nog letselschadecorrespondent was. Zo goed mogelijk doe je dat. Je probeert elke zaak zo zuiver mogelijk te beoordelen. Maar het blijven casussen met tal van procedurele en juridische wetten en regels. Meestal ken je de mensen niet die het betreft, maar vaar je op rapporten van de buitendienst. Als daar nergens een bel afgaat dan stuur je je brieven keurig binnen de lijnen van wat afgesproken is en daarin word je positief beoordeeld door je leidinggevende. Een wereld waar mensgerichte werkers in het veld zich maar moeilijk een voorstelling van kunnen maken. Maar wel een wereld waar we op andere momenten met waardering over spreken. Omdat je op ons systeem kunt vertrouwen. Er wordt hard gewerkt. En doorgaans eerlijk. Maar ook als je de mensen zelf kent zul je een bepaalde hardheid op moeten bouwen. Geen precedenten voor mensen die je aardig vindt. Ik heb het in mijn werk als return coördinator in Bosnië regelmatig meegemaakt. Selecteren wie in aanmerking komt voor reconstructie van zijn huis, terwijl je weet dat je de helft van de gezinnen niet kunt helpen. Het helpt als dat soms zeer doet.
#Geweten. Want daarmee is niet alles gezegd. Als ambtenaar – en daarmee iedere werknemer die wetten en regels implementeert vanachter de computer – kun je ook naar je gevoel luisteren. Want soms weet je dat de wet je volkomen steunt in je uitvoering, maar dat die uitvoering niet goed voelt en ingaat tegen je geweten. In zo’n geval ga je met je dossier onder je arm naar je leidinggevende. Althans, als die er nog is. Want dat is niet vanzelfsprekend in tijden waarin vormen van zelfsturing hun intrede hebben gevonden. Je vraagt je leidinggevende om gegeven de bijzondere situatie af te wijken, een regeling te treffen. Wat ook. Maar iets dat helpt in deze situatie, zonder wet en regels aan de kant te zetten. Ik ken dit dossier onvoldoende, maar het lijkt me dat bijvoorbeeld gespreide terugbetaling had kunnen helpen.
#Opschalen. De gemeente gaat – te laat – nog eens kijken of ze de juiste balans heeft gevonden. Zo gaat dat binnen organisaties. Een ambtenaar of werknemer doet gewoon zijn werk. Totdat de zaak in de media komt. Dan wordt er opgeschaald en weegt een hoger echelon de 7.000 euro nog eens. Peanuts ten opzichte van de imagoschade van de gemeente. In die zin opmerkelijk dat deze zaak de rechter heeft bereikt en niet voor die tijd ‘in de minne geschikt’ is. Dat kan maar een paar dingen betekenen. Of de gemeente onderkende het explosiegevaar niet, of de zaak bereikte niet een hoger echelon of er zijn zoveel van dit soort zaken.
#Den Haag. Terecht pleit Eppo Bruins van de ChristenUnie naar aanleiding van dit incident voor bezinning. “Barmhartigheid en menselijke maat moeten terug in onze wetgeving”. De wet is er voor de mens en niet de mens voor de wet. En normaalgesproken zou ik het daarbij laten en er van uit gaan dat dit signaal ook in den Haag op begrip en de noodzakelijke bijsturing mag rekenen. Maar ondertussen ben ik daar niet zeker meer van. Bijsturing van de huidige koers is goed en wat mij betreft noodzakelijk, maar er is meer aan de hand.
#Diepere crisis. Laat ik beginnen met te zeggen dat ik een diepere crisis zie in de godverlating, waarmee ik bedoel dat veel mensen de afgelopen jaren God de rug hebben toegekeerd. Leven met God cq terugkeer naar God is naar mijn overtuiging goed voor alle mensen en voor ons als samenleving. Daarnaast zijn er in het afgelopen jaar twee indrukwekkende boeken verschenen over de dieperliggende problematiek. Van Sandel en van Kinneging. Ik ben beide boeken aan het lezen. Ze zetten mij aan het denken over zowel de menselijkheid van het huidige beleid als de vraag of we nog in staat zijn maat te houden. Sandel bekritiseert de meritocratie, waarbij de prestatie voorop staat. De laatste jaren heeft de VVD opmerkelijk veel ruimte gekregen om een prestatie- en consumptie-economie neer te zetten. In de economische crisis liet de PvdA zich door premier Rutte marginaliseren, waarna de PvdA daar zelf nog een schepje bovenop deed door Samson te laten vertrekken. Oerdom. Daarmee verdween de grootste sociale massa uit de Kamer en kreeg de VVD alle ruimte. De PvdA heeft met Asscher goedbeschouwd geen stem meer, Lilian Marijnissen komt helaas niet uit de verf en ook de ChristenUnie heeft te weinig massa om de VVD-koers te veranderen. Het 7.000 euro incident is een logisch gevolg van die VVD-koers en de te geringe oppositie tegen die koers. Kun je niet mee komen? Dan hebben we een minimalistisch systeem waarin we je scherp in de gaten houden. Heb je daar moeite mee? Zorg er dan maar voor dat je wel mee kunt komen. Kinneging geeft een fraaie en zorgvuldige analyse waarom de huidige politieke en maatschappelijke lijn ontspoort. Eén van de facetten die hij aanwijst is dat we volop hebben toegegeven aan het ideaal van totale individuele vrijheid. Maar de mens kan niet omgaan met die vrijheid. De met vrijheidsdrang gepaard gaande begeerte en hedonisme werken verwoestend op waardevolle maatschappelijke instituten als gezin, verenigingsleven en een betrokken samenleving. Beide boeken zeggen nog veel meer. Het lezen waard!
Tenslotte. De bewuste ambtenaar is weinig te verwijten. Wil je 7.000-incidenten in de toekomst voorkomen? Stop dan met de VVD. Kies dan een andere, meer traditionele, politieke koers. Meer gezin, geen uitputting en uitnutting maar soberheid, minder nadruk op de grote dikke ikke, meer aandacht voor samen-leven.